Miejscowość Sarbinowo (niem. Zorndorf), położona na południu województwa zachodniopomorskiego, jest nieodłącznie związana z jedną z największych bitew, jakie stoczono podczas Wojny Siedmioletniej. O poszukiwaniach śladów tej bitwy, które prowadzi Stowarzyszenie „Templum”, będziemy informować niejednokrotnie. Dziś skupimy się na krótkim zarysie historycznym.
Historia bitwy pod Sarbinowem wiąże się z wojną siedmioletnią, która trwała w latach 1756 – 1763. W tym czasie Rzeczpospolita była w unii personalnej z Saksonią. Okres tej unii, w której to władca łączył oba kraje, w Polsce przypada na lata 1697 – 1763 (panowanie Augusta II Mocnego 1697-1733 oraz Augusta III Sasa, lata 1733 -1763). Obaj ci królowie wywodzili się z dynastii Saksońskiej – w Polsce nazywano ich Sasami.
Wybrany po śmierci Jana III Sobieskiego na króla Polski August II okazał się nieudolnym wodzem. Jego rządy rozpoczęły faktycznie okres pełnego uzależnienia Rzeczpospolitej od Rosji. Podejmowane przez niego próby reform politycznych napotykały opór większości szlachty. Fatalnym posunięciem nowego króla okazało się wciągnięcie Rzeczypospolitej w tzw. Wielką Wojnę Północną (1700-1721), którą toczyły między sobą głównie dwie największe potęgi w tym regionie: Rosja i Szwecja. Celem Rosji było opanowanie szwedzkich Inflant i zdobycie tym samym dominacji na Bałtyku. To z kolei miało umożliwić uzyskanie upragnionego kontaktu z Zachodem. August II sprzymierzył się z Rosją, a neutralne ziemie państwa polsko-litewskiego stały się terenem działań wojennych.
Terytorialnie Rzeczpospolita była jednym z większych państw w Europie. Utworzone z Korony Królestwa Polskiego i Wielkiego Księstwa Litewskiego na mocy Unii Lubelskiej w latach 1569-1795 rozciągało się na terytorium dzisiejszej Polski, Litwy, Białorusi i Łotwy, a częściowo także Ukrainy, Estonii, Słowacji, Rosji i Mołdawii.
August II Mocny dążył do trwałego związania Polski z Saksonią, wprowadzenia dziedzicznych rządów oraz przeprowadzenia koniecznych reform armii i gospodarki. O ile Saksonia z powodzeniem rozwijała się gospodarczo i politycznie, o tyle w Polsce jego dążenia wywołały sprzeciw szlachty polskiej, obawiającej się utraty swoich przywilejów.
Okres unii personalnej uznawany jest za czasy upadku politycznego państwa polskiego. Próby wzmocnienia władzy króla w Rzeczpospolitej kończyły się buntami szlachty. Wojna północna zrujnowała gospodarkę kraju i wywołała nowe podziały wśród szlachty. W okresie całych rządów saskich doszło do kryzysu polskiej armii dyplomacji, paraliżu działalności sejmu (nadużywanie liberum veto), czego skutkiem był upadek międzynarodowej pozycji Rzeczpospolitej.
Na tle tych wydarzeń wybucha wojna siedmioletnia. W dniach 29-30 sierpnia 1756 roku armia pruska, bez wypowiedzenia wojny, zaatakowała Saksonię Augusta III. Saksonia skapitulowała 16 października, zaś August III wyjechał do Polski. Skutkiem tej agresji było jednak zacieśnienie współpracy przez Francję i Austrię. Zmianie uległy także relacje francusko-rosyjskie. Rosja stanęła po stronie Austrii i Francji przeciwko Prusom, zajmując Królewiec i ogłaszając przyłączenie Prus Wschodnich do Rosji. Francja udzieliła Rosji subsydiów, zgodziła się też na przejście wojsk Rosji przez Polskę. Francja i Rosja przekonały do przystąpienia do wojny także Szwecję. Armia pruska zyskała sojusznika w postaci Wielkiej Brytanii, która przyznała Prusom subsydia w wysokości 670 000 funtów na rok.
W całej wojnie najważniejsze bitwy miały miejsce w Rossbach (5 listopada 1757, przeciwnik – Francja) – zwycięstwo Prus, Lutynia (5 grudnia 1757, przeciwnik – Austria) – zwycięstwo Prus, Sarbinowo (25 sierpnia 1758, przeciwnik – Rosja) – zwycięstwo Prus oraz Kunowice (12 sierpnia 1759, przeciwnik – Rosja)
– zwycięstwo Rosji. Ten pojedynek miał być początek końca Fryderyka II. Sam ratował się ucieczką z pola walki, zaś jego armia stopniała z 48 tysięcy do zaledwie 3 tysięcy żołnierzy.
Koniec historii wojny siedmioletniej jest niespodziewany: 4 stycznia 1762 umiera Elżbieta, cesarzowa Rosji, której Prusy były śmiertelnym wrogiem. Jej następcą zostaje Piotr III, który z kolei… zawiera pokój z Prusami, oddaje podbite tereny, a nawet zawiera sojusz przeciwko Austrii.
Taki ogólny zarys historii pozwoli bardziej zrozumieć wagę bitwy pod Sarbinowem. Była to jedna z najbardziej krwawych batalii XVII wieku i jedna z największych bitew w wojnie siedmioletniej.
Wojska pruskie Fryderyka Wielkiego mają zamiar zniszczyć wkraczające na Śląsk oddziały rosyjskie. Król pruski przekracza Odrę na północ od Kostrzyna i kieruje się na główne siły wroga. Do spotkania obu armii dochodzi pod Sarbinowem.
Fryderyk II dysponuje siłami: 25 tys. piechoty – 38 batalionów, ok. 10 tys. jazdy (83 szwadrony) i 193 dział. Siły rosyjskie pod dowództwem generała Wilhelma Fermora – Anglika w służbie cesarzowej Elżbiety – liczyły ogółem ok. 44 tys. żołnierzy, w tym ponad 36 tys. piechoty (55 batalionów), 6 200 jazdy (21 szwadronów, z czego połowę stanowili Kozacy) i 240 dział. Poza tym Rosjan wspomagali jeszcze Kałmucy w sile ok. 1800 ludzi, nie będący jednak formalnie żołnierzami.
Wojska rosyjskie zajęły w nocy z 23 na 24 sierpnia 1758 roku pozycje pomiędzy Chwarszczanami a Sarbinowem. To teren pełen naturalnych wąwozów i potoków przecinających okolice. Fryderyk Wielki ustawił swoje wojska pomiędzy Krześnicą a Sarbinowem.
Około godz. 9 rano rozpoczął się dwugodzinny pojedynek artyleryjski obu wojsk. Przez całą dobę obie armie pozostawały z niewielkimi zmianami na swoich pozycjach. Doszło tylko do krótkich starć luźnych oddziałów. W nocy z 26/27 sierpnia Rosjanie zaryzykowali i wycofali się wąskim przesmykiem szerokości niecałych 5 km między armią pruską i bagnami Warty do swego obozu pod Kamieniem Małym. Prusacy w czasie tego przemarszu nie uderzyli na Rosjan, brakowało im na to już sił. Wojska Fryderyka II stanęły obozem pod Dąbroszynem 2,5 km od obozu Rosjan. Przez parę dni obie armie pozostawały na tych stanowiskach.
31 sierpnia Rosjanie rozpoczęli wycofywanie się na swoje zimowe leża do Wielkopolski. Król Prus ze swoim wojskiem udał się do Saksonii, by podjąć działania przeciw Austriakom.
Sam przebieg bitwy pod Sarbinowem jest dostępny w wielu źródłach historycznych. Jej finał – taktycznie do dziś trudny do rozstrzygnięcia. Jedno jest pewne: straty obu stron były bardzo dotkliwe. Zginęło lub zostało rannych 11 do 12 tys. Prusaków i 15 do 19 tys. Rosjan.
Co ważne: w obu armiach walczyli też Polacy. Po stronie pruskiej walczyli huzarzy Pawła Józefa Małachowskiego. Byli to ochotnicy rekrutujący się spośród młodzieży szlacheckiej, którzy wstąpili do armii Fryderyka i kształcili się w pruskich szkołach wojskowych. Sformowano z nich 12 chorągwi po 100 jeźdźców. Po stronie rosyjskiej wśród biorących udział w bitwie Polaków walczył m.in. książę Lubomirski oraz przyszły hetman wielki koronny Franciszek Ksawery Branicki.
O tej bitwie pamiętano przez następne stulecia. W 1826 r. przy szosie z Sarbinowa do Chwarszczan (kilkadziesiąt metrów na wschód od niej) ustawiono skromny pomnik z ułożonych w piramidę polnych kamieni. Umieszczona na nim tablica – obecnie zaginiona – głosiła, że z tego miejsca król Fryderyk dowodził swoimi wojskami. Dostępne źródła historyczne wskazują na bardziej okazały pomnik:
W rzeczywistości główne siły pruskie ze stanowiskiem wodza były rozlokowane dalej na wschód, między Sarbinowem i Krześnicą. Jednak to właśnie w pobliżu wzgórza z pomnikiem, w trójkącie między Sarbinowem, Chwarszczanami i Cychrami, na lewym skrzydle armii pruskiej dowodzonym przez gen. Seydlitza toczono najbardziej zażarte boje.
Dziś miejsce bitwy jest upamiętnione głazem pamiątkowym oraz wieżą widokową – z której jednak niewiele widać…
Podczas tej bitwy znaczenie miały okoliczne miejscowości. Warto zapoznać się z ich krótką charakterystyką:
Bogusław (daw. Batzlow) duża wieś położona w południowo-wschodniej części gminy Dębno. 24 sierpnia 1758 r. wieś została spalona przez kozackie oddziały rosyjskie w celu utrudnienia przemarszu wojskom Fryderyka II. Odbudowano ją po kilku latach. W 2 poł. XIX w. wzniesiono, istniejący do dzisiaj kościół.
Chwarszczany (daw. Quartschen) wieś położona nad rzeką Myślą w południowej części gminy Boleszkowice. W trakcie bitwy sarbinowskiej został tu umieszczony obóz wojsk rosyjskich. W wyniku ostrzału artylerii pruskiej zniszczeniu uległa część dawnej zabudowy, naruszono także budynek zakonnej kaplicy, który w kolejnych latach remontowano.
Cychry (daw. Zicher) wieś zlokalizowana na południu gminy Dębno. Podczas wojny siedmioletniej Cychry były palone i plądrowane przez obie strony. W trakcie walk toczonych w bitwie pod Sarbinowem z rozkazu Fryderyka Wilhelma ostrzelano wieś ogniem artyleryjskim i podpalono w celu oczyszczenia przedpola. Spłonęła zabudowa chłopska i wieża kościoła, budynek uległ częściowemu zniszczeniu. Po wojnie ruszyła odbudowa. Charakterystyczny kontur wieży stanowiącej dominantę wyróżniającą bryłę budowli sakralnej w krajobrazie zauważył w 1899 r. Wojciech Kossak. Przenosząc na płótno wydarzenia bitwy pod Sarbinowem umieścił wizerunek płonącej wieży kościoła w Cychrach ukazując pożar nieistniejącego w trakcie tworzenia obrazu kościoła sarbinowskiego.
Dargomyśl (daw. Darrmietzel) wieś leżąca w zachodniej części gminy Dębno w widłach rzeki Myśli i strumienia Siennica. W XV stuleciu wieś została spalona w trakcie wojen husyckich, zniszczenia częściowo dotknęły kościoła. Podobna tragedia miała miejsce w przeddzień bitwy pod Sarbinowem, kiedy to maszerujące znad Odry w kierunku Dębna wojska pruskie dokonały pozorowanego ataku na Dargomyśl, w wyniku którego zabudowania stanęły w płomieniach. Po wojnie wieś odbudowano. Najstarszą budowlą jest przebudowany wielokrotnie kościół.
Gudzisz (daw. Katzdorf) niewielka wieś położona w południowej części gminy Boleszkowice. 24 sierpnia oddziały pruskie prowadziły w okolicy Gudzisza działania mające przekonać Rosjan, iż od tej strony rozpocznie się atak na ich pozycje. W tym czasie, przy wschodnim skraju wsi stacjonowały oddziały kozackie. Wieś nie ucierpiała w wyniku bitwy.
Krześnica (daw. Wilkersdorf) wieś położona na południowym krańcu gminy Dębno. Kilka dni przed bitwą sarbinowską Krześnica została spalona przez pustoszące okolice odziały rosyjskie, zniszczeniu uległ
wówczas także kościół. Po wojnie odbudowano ją przy wsparciu finansowym Fryderyka II.
Sarbinowo (daw. Zorndorf) wieś położona na południowym krańcu gminy Dębno. Wieś podpalona wcześniej przez Kozaków, spłonęła całkowicie podczas bitwy 25 sierpnia 1758 r. W wyniku rosyjskiego ostrzału artyleryjskiego częściowemu zniszczeniu uległ także kościół. 10 lat później Sarbinowo zostało odbudowane z rozkazu Fryderyka II. W 1825 r. na miejscu dawnej wybudowano nową stojącą do dzisiaj świątynię.
Suchlica (daw. Stein Busch) niewielka wieś położona w południowozachodniej części gminy Dębno między Sarbinowem i Cychrami. Założono ją w 1 poł. XIX w. jako kolonię Sarbinowa na miejscu walk z okresu bitwy.
Wszystkie te miejscowości widać dokładnie na poniższej mapie:
Do dziś rejon bitwy pod Sarbinowem stanowi atrakcję dla miłośników historii oraz badaczy tego okresu. Rzesza poszukiwaczy, głównie ze Stowarzyszenia Templum, towarzyszy dr Przemysławowi Kołosowskiemu w badaniach nad pamiątkami historycznymi z tamtego okresu. Co znajdą, jakie tajemnice odda ta ziemia – będziemy regularnie informować.
Źródła:
Kroniki dziejów. Wojna siedmioletnia…
Unia polsko – saska i jej znaczenie
Polska niezwykła: Sarbinowo pole śmierci
Serwis PAP: rocznica bitwy pod Sarbinowem
Wszelkie prawa do tekstów oraz zdjęć podlegających ustawie o ochronie praw autorskich zastrzeżone. Copyright: szlakiem.lat
